Stereotypy i uprzedzenia to przekonania, jakie posiadamy na temat wydarzeń, grup społecznych, pokoleń, narodowości oraz cech poszczególnych osób. Mogą one prowadzić do przyjmowania negatywnych postaw wobec tych grup.

• STEREOTYP: Początkowo termin ten odnosił się do sztywnej, wielokrotnego użytku formy papier-mâché używanej w druku. Na początku XX wieku w psychologii społecznej nabrał nowego znaczenia, opisując sztywne obrazy mentalne lub „formy poznawcze”, które stosujemy do reprezentowania rzeczywistości.
• UPRZEDZENIE: Można je traktować jako rozwinięcie stereotypu, ponieważ oznacza „wstępne osądzenie” – negatywną ocenę wyprzedzającą nasze bezpośrednie doświadczenie.

Stereotypy i uprzedzenia nie są przypadkowe. Wynikają z kulturowego tła grupy społecznej, są przekazywane z pokolenia na pokolenie, utrwalane i przyswajane poprzez proces socjalizacji.

Dla Gordona Allporta (amerykańskiego psychologa) stereotypy są wyuczone w dzieciństwie.

Dwa sposoby uczenia się:

1. Przyjmowanie uprzedzeń rodziców/członków rodziny
2. Dorastanie w środowisku, które sprawia, że dzieci są podejrzliwe lub bojaźliwe

Stereotyp można traktować jako hipotezę (komponent poznawczy), uprzedzenie jako przekonanie (komponent oceniający), a oba mogą prowadzić do dyskryminacji, która jest działaniem (komponent behawioralny).

• Stereotyp stanowi podstawę uprzedzeń.
  • Czynnik poznawczy jest związany ze stereotypem, a następnie istnieje czynnik oceniający, z którego wynikają uprzedzenia.
• Uprzedzenie jest powiązane z bardziej afektywnym aspektem
  • Kiedy oceniam uczucia, które wynikają z uprzedzeń, pojawia się czynnik behawioralny, przez który dyskryminuję. W rzeczywistości może to prowadzić do dyskryminacji.
• Dyskryminacja jest zatem elementem behawioralnym
  • Dzieje się tak, ponieważ prowadzi do zmiany sposobu działania

Skala Allporta to narzędzie do pomiaru uprzedzeń i nienawiści w społeczeństwie – klasyfikuje grupy jako dominujące lub mniejszościowe i wyróżnia pięć poziomów uprzedzeń:

• Antylokucja: negatywne wypowiedzi grupy dominującej na temat mniejszości, podsycające uprzedzenia
• Unikanie: celowe unikanie kontaktu z grupą mniejszościową
• Dyskryminacja: prawne i społeczne oddzielanie grupy mniejszościowej
• Atak fizyczny: wyrządzanie krzywdy lub niszczenie mienia osób z grupy mniejszościowej
• Eksterminacja: zorganizowane działania mające na celu eliminację grupy mniejszościowej, w tym ludobójstwo

Skala ta ilustruje, jak uprzedzenia eskalują, jeśli nie zostaną powstrzymane poprzez empatię i szacunek wobec innych.

Według danych Eurostat (Eurostat 2023), wiele grup w Europie doświadcza znaczącej dyskryminacji, a uprzedzenia są powszechne w różnych krajach. Dyskryminacja często wynika z trudności w akceptowaniu różnorodności i najczęściej dotyka:

Społeczność romska (65%)
Kolor skóry (61%)
Pochodzenie etniczne (60%)
Tożsamość płciowa (bycie trans płciowym, 57%)
Orientacja seksualna (54%)

The most frequently mentioned forms of discrimination or harassment are based on:

• statusu społeczno-ekonomicznego
• wieku
• płci
• poglądów politycznych
• wyglądu zewnętrznego

Miejsca publiczne oraz środowiska pracy to główne przestrzenie, w których występują zachowania dyskryminacyjne i przypadki nękania.

Przykład: Wpływ nierówności społeczno-ekonomicznych na edukację

• Możemy jako przykład wziąć szeroką grupę osób żyjących w niekorzystnych warunkach społeczno-ekonomicznych.

• Osoby znajdujące się w trudnej sytuacji społeczno-ekonomicznej napotykają liczne wyzwania wynikające z ograniczonych możliwości, które są nieodłącznym elementem ich sytuacji. Trudności te są dodatkowo potęgowane przez powszechną dyskryminację społeczną. Takie formy dyskryminacji często mają swoje źródło w połączeniu uprzedzeń i stereotypów.

• Na przykład ludzie mogą oceniać czyjeś możliwości zawodowe wyłącznie na podstawie jego pochodzenia lub zakładać, że osoby z mniej uprzywilejowanych środowisk są gorzej wykształcone. Uprzedzenia i stereotypy jeszcze bardziej utrudniają tym osobom pokonywanie istniejących barier.

Na początku XX wieku amerykański pisarz Mark Twain w satyrycznym zbiorze Listy z Ziemi przedstawił eksperyment przeprowadzony przez Szatana, mający na celu zbadanie nietolerancji wśród ludzi (Racjonalnych Zwierząt) oraz w świecie zwierząt.

Twain ilustruje, jak etykiety kształtują dynamikę społeczną i prowadzą do dyskryminacji. Podczas gdy zwierzęta żyją w harmonii bez podziałów, ludzie, dzieleni przez etykiety, doświadczają konfliktów. Słowa i etykiety tworzą bariery, podsycając uprzedzenia. Dlatego tak ważne jest stosowanie języka pełnego szacunku, aby wspierać inkluzję i równość.

"Stereotypy są silnym narzędziem – zawierają wiele kulturowych, psychologicznych i emocjonalnych konotacji. Są uproszczeniami, ale głęboko zakorzenionymi w zbiorowej świadomości. Gdy raz zostaną zastosowane, stają się 'lepkimi' etykietami, które wpływają na każdą kolejną ocenę w ramach stworzonych przez siebie kategorii." — Matteo Rampin

„Nie jestem rasistą, ale…” – ile razy słyszeliśmy ten zwrot? Mimo postępów w walce z dyskryminacją wciąż istnieje długa droga do pełnej równości. Stereotypy i język, jakiego używamy, kształtują nasze społeczne postrzeganie. Gdy raz przypiszemy jakąś cechę danej grupie, wpływa to na każdą przyszłą ocenę jej członków.

Nawet pozornie niewinne wyrażenia, takie jak „Nie jestem rasistą, ale…”, wzmacniają stereotypy i uprzedzenia, prowadząc do dalszych podziałów i nierówności. Dyskryminacyjna terminologia nie tylko odzwierciedla uprzedzenia, ale również je utrwala, wpływając na sposób myślenia i decyzje społeczne.

Dlatego stosowanie języka pełnego szacunku i inkluzywnego to nie tylko kwestia poprawności politycznej, ale przede wszystkim wyraz EDUKACJI i SZACUNKU, które są niezbędne do budowania bardziej sprawiedliwego społeczeństwa.

Aby przezwyciężyć bariery wynikające ze stereotypów i uprzedzeń, konieczne jest oparcie się na dwóch kluczowych elementach:

• EMPATII

• SZACUNKU

Empatia pochodzi od greckiego słowa empáteia, oznaczającego „odczuwanie wraz z innym”. Jest to “emocjonalna reakcja skierowana na drugiego człowieka, zgodna z postrzeganiem jego dobrostanu” (Bateson). Empatia pozwala nam tworzyć niewidzialne więzi z innymi osobami, niezależnie od ich cech czy pochodzenia. Dlatego powinna prowadzić nas w:

• Przyjmowaniu perspektywy drugiej osoby
• Rozpoznawaniu emocji innych
• Odpowiednim reagowaniu na te emocje

Kiedy naprawdę rozumiemy uczucia i doświadczenia drugiej osoby, naturalnie rozwijamy w sobie autentyczny szacunek dla jej indywidualności. Pobudzanie empatii wobec członków grup marginalizowanych nie tylko pomaga ograniczyć uprzedzenia, ale także sprzyja uznaniu ich wartości i dostrzeganiu wspólnego człowieczeństwa, które nas łączy.

Empatia i szacunek powinny być podstawą działań na rzecz przełamywania stereotypów i akceptowania różnorodności. Kluczowe aspekty tego procesu obejmują:

• Empatię międzykulturową – aktywne poszukiwanie i docenianie różnorodnych perspektyw, co pozwala na eliminowanie uprzedzeń.
• Dialog i szacunek – otwarte rozmowy i nawiązywanie autentycznych relacji sprzyjają budowaniu wzajemnego zrozumienia.
• Refleksję nad własnymi uprzedzeniami – uświadamianie sobie własnych schematów myślenia pomaga w ich przełamywaniu i kształtowaniu bardziej otwartej postawy

W świecie, gdzie różnice często prowadzą do podziałów, aktywne słuchanie staje się narzędziem ułatwiającym ich przezwyciężanie. Jest to umiejętność komunikacyjna, która wykracza poza samo odbieranie słów – wymaga świadomego przetwarzania, rozumienia i reagowania na przekaz zarówno werbalny, jak i niewerbalny.

Dzięki pełnej obecności i uważności w rozmowie możemy nawiązać głębsze połączenie z rozmówcą, zrozumieć jego emocje i perspektywę. To sprzyja empatii.

Aktywne słuchanie umożliwia także okazanie szacunku, podkreślając wartość wypowiedzi, myśli i uczuć drugiej osoby. Pomaga to rozmówcy poczuć się wysłuchanym i docenionym, niezależnie od czynników, które nas dzielą.

Techniki aktywnego słuchania pomagają budować empatię i wzajemny szacunek. Wspierają one nawiązywanie kontaktu z emocjami rozmówcy, uznawanie jego doświadczeń oraz prowadzenie dialogu opartego na uważnym słuchaniu i adekwatnych reakcjach.

1. Zawieszenie osądów i otwartość podczas rozmowy z osobami o odmiennym pochodzeniu kulturowym, doświadczeniach czy przekonaniach. Zamiast od razu oceniać, warto skupić się na zrozumieniu ich punktu widzenia i zadawaniu pytań pogłębiających.
2. Łączenie własnych doświadczeń z tym, co mówi rozmówca, bez dominowania rozmowy. Pomaga to budować więź i wzajemne zrozumienie.
3. Zadawanie otwartych pytań, które wymagają bardziej rozbudowanych odpowiedzi niż „tak” lub „nie”. Taki sposób prowadzenia rozmowy pokazuje autentyczne zainteresowanie i wspiera przełamywanie barier w komunikacji.