Kiedy odnosimy termin “płynny” do języka, może on oznaczać kilka różnych koncepcji:

• Płynność w języku obejmuje także ekspresję twórczą, w której mówcy lub pisarze bawią się językiem, aby w innowacyjny sposób przekazywać znaczenie. Może to obejmować użycie metafor, slangu lub mieszanie różnych języków w celu wyrażania współczesnych idei i tożsamości.
• Języki mogą wykazywać płynność w swojej gramatyce i użyciu. Na przykład, gdy normy społeczne ulegają zmianie, sposób, w jaki język wyraża płeć, również może się zmieniać. Obejmuje to przyjęcie neutralnych płciowo terminów lub zaimków, co odzwierciedla bardziej płynne rozumienie tożsamości płciowej.

Na przykład użycie zaimka „they” jako neutralnej formy liczby pojedynczej stało się powszechne w odniesieniu do osób, które nie identyfikują się wyłącznie jako mężczyzna lub kobieta. Ta zmiana w gramatyce nie tylko sprawia, że język staje się bardziej inkluzywny, ale także uznaje rzeczywistość istnienia tożsamości niebinarnych.

W kontekście tożsamości płciowej płynność oznacza, że ludzie mogą identyfikować się w sposób, który nie jest ograniczony do tradycyjnych kategorii mężczyzny i kobiety. Niektóre osoby identyfikują się jako niebinarne, genderqueer lub płynne płciowo, co oznacza, że ich doświadczenie płci może zmieniać się w czasie lub w zależności od kontekstu. To rozszerzone rozumienie tożsamości płciowej przyczyniło się do większej akceptacji różnych doświadczeń płciowych, kwestionując historyczne konwencje i społeczne oczekiwania.

Przyjrzyjmy się kilku kluczowym definicjom:

• Biologiczna tożsamość płciowa: odnosi się do fizycznych i biologicznych cech danej osoby, w tym chromosomów (XX lub XY), gonad (jąder lub jajników) oraz pierwotnych i wtórnych cech płciowych (takich jak piersi czy owłosienie ciała). Na przykład osoba urodzona z męskimi cechami fizycznymi (XY) jest identyfikowana jako mężczyzna, a osoba z żeńskimi cechami fizycznymi (XX) jako kobieta.
• Tożsamość płciowa: jest to wewnętrzne i osobiste doświadczenie bycia mężczyzną, kobietą, połączeniem obu lub żadnym z nich. Nie zawsze jest powiązane z płcią biologiczną i może się od niej różnić. Na przykład osoba przypisana przy urodzeniu jako mężczyzna może identyfikować się jako kobieta.
• Ekspresja płciowa: odnosi się do sposobu, w jaki dana osoba wyraża swoją tożsamość płciową poprzez zachowanie, ubiór i fryzurę. Na przykład osoba o żeńskiej tożsamości płciowej może wybierać tradycyjnie kobiecy styl ubioru, ale może również preferować bardziej androgeniczny lub męski wygląd.

Przykłady wyrażeń ze stereotypami związanymi z kolorami

Sformułowania takie jak „czarne jak noc” czy „widzieć wszystko na czarno” często kojarzą kolor czarny z czymś negatywnym lub mrocznym, podczas gdy wyrażenie „widzieć świat przez różowe okulary” sugeruje pozytywne i optymistyczne spojrzenie.

Choć takie zwroty często używane są nieświadomie, utrwalają skojarzenie czerni z pesymizmem i niebezpieczeństwem, podczas gdy inne kolory mają bardziej neutralne lub pozytywne znaczenie.

Alternatywa: można powiedzieć „jest ciemno jak noc” lub po prostu „widzieć rzeczy w negatywnym świetle”, unikając bezpośrednich i stereotypowych skojarzeń z kolorami.

Wyrażenia wartościujące i stereotypy płciowe

Zwroty takie jak „zachował się jak mężczyzna” czy „mówiła jak kobieta” wzmacniają przekonanie, że określone zachowania są nierozerwalnie związane z płcią.

Alternatywa: zamiast „zachował się jak mężczyzna”, lepiej powiedzieć „zareagował z odwagą”. Zamiast „mówiła jak kobieta”, można użyć „mówiła z wrażliwością”.

Takie sformułowania unikają przypisywania zachowań do płci, pozwalając każdej osobie wyrażać siebie w sposób wolny od stereotypów.

Ekskluzywność płciowa w zawodach historycznie przypisanych jednej płci

W wielu językach nacechowane płciowo określenia mogą nieświadomie sugerować, że pewne zawody są związane z określoną płcią. Na przykład zwroty takie jak „policjant szybko interweniował” lub „nauczycielka uczy od lat” mogą wzmacniać przekonanie, że te role zawodowe są przypisane jednej płci, utrwalając stereotypy dotyczące tego, kto powinien zajmować określone stanowiska.

Z kolei stosowanie neutralnych płciowo alternatyw, takich jak „funkcjonariusz policji interweniował” lub „nauczyciel uczy od lat”, pomaga wyeliminować tę ekskluzywność.

Podczas gdy w języku angielskim istnieje wiele neutralnych płciowo terminów, w innych językach konieczne jest bardziej świadome podejście do stosowania inkluzywnego języka. Przejście na neutralne określenia zawodów wspiera inkluzywność i kwestionuje tradycyjne oczekiwania dotyczące płci w różnych profesjach.

Protekcjonalny język

Jednym z przykładów protekcjonalnego języka jest dodawanie zdrobnień w celu zaznaczenia, że dany rzeczownik odnosi się do kobiety.

Przykład:
„Bileterka zaprowadziła mnie na miejsce, a chwilę później na scenę weszła aktorka.”

Alternatywa:
„Bileter zaprowadził mnie na miejsce, a chwilę później na scenę wszedł aktor.”

Warto zastanowić się nad różnicą w znaczeniu słów „kuchnia” (kitchen) i „kuchenka” (kitchenette) czy „powieść” (novel) i „powiastka” (novelette), aby zobaczyć efekt sufiksu „-ette”, który może sugerować coś mniejszego, mniej ważnego lub podrzędnego.

Płynność języka odgrywa kluczową rolę w odzwierciedlaniu i wspieraniu różnorodności ludzkich doświadczeń. Tak jak tożsamość płciowa może wykraczać poza tradycyjny binarny podział na mężczyzn i kobiety, tak i język sam w sobie ewoluuje, aby uchwycić szersze spektrum tożsamości. Ta zmiana ma ogromne znaczenie, ponieważ język nie tylko opisuje naszą rzeczywistość, ale także ją kształtuje - pomagając ludziom czuć się dostrzeżonymi, szanowanymi i akceptowanymi.

Użycie “oni” jako zaimka w liczbie pojedynczej

Jedną z najbardziej znaczących innowacji w języku wrażliwym na płeć jest stosowanie neutralnych płciowo zaimków, takich jak „they/them” w języku angielskim. Choć historycznie „they” było używane jako zaimek liczby mnogiej, jego przyjęcie jako formy liczby pojedynczej stało się powszechne i zaakceptowane, a nawet zostało uwzględnione w słownikach i przewodnikach dotyczących stylu językowego. Dla osób, które identyfikują się poza tradycyjnym podziałem binarnym, używanie „oni” stanowi szanujący i inkluzywny sposób zwracania się do nich bez zakładania ich płci. Zjawisko to przyczyniło się także do powstania innych neutralnych zaimków, takich jak „ze/hir”, które oferują dodatkowe opcje dla osób, które nie czują, że „oni” w pełni oddaje ich tożsamość płciową.

Przykład:

„Taylor przyprowadza swojego przyjaciela, a oni przyjdą o 18:00.”
W tym zdaniu „oni” i „swojego” odnoszą się do Taylora i jego przyjaciela, respektując nieokreśloną tożsamość płciową Taylora.

Neologizmy i neutralne płciowo formy językowe

W środowiskach zawodowych i formalnych coraz częściej stosuje się neutralne płciowo określenia, takie jak „przewodniczący” zamiast „przewodniczący (mężczyzna)” czy „rzecznik” zamiast „rzecznik (mężczyzna)”.

Podobnie neutralne terminy zastępują tradycyjnie nacechowane płciowo określenia rodzinne - na przykład „rodzeństwo” zamiast „brat” lub „siostra”. Ta zmiana staje się coraz bardziej powszechna w dokumentach urzędowych, środowisku akademickim i mediach, gdzie instytucje aktualizują swoje wytyczne, aby język lepiej odzwierciedlał różnorodne tożsamości płciowe.

Użycie Mx.

Użycie tytułu Mx. zamiast Mr. lub Ms. to kolejny przykład na to, jak język dostosowuje się do tożsamości osób niebinarnych i genderqueer. Jako forma grzecznościowa Mx. jest obecnie uznawana przez wiele organizacji oraz niektóre rządy, oferując formalną opcję, która szanuje różnorodność płciową.

Użycie form 'x', '@’, oraz '-’ dla ekspresji niebinarnej

W językach, w których gramatyka jest silnie nacechowana płciowo, takich jak francuski, włoski czy hiszpański, pojawiły się również inkluzywne adaptacje językowe. Na przykład coraz większą popularność zyskują neutralne końcówki płciowe – „x” lub „@” zamiast tradycyjnych męskich i żeńskich form (np. „Latinx” zamiast „Latino” lub „Latina”), a także włoskie końcówki „-u” lub „-”, jak w słowie „tutt”, oznaczającym „wszyscy”.

Te zmiany językowe pomagają ograniczyć dominację męskich form jako domyślnych oraz oferują opcje dla osób niebinarnych, które nie identyfikują się z tradycyjnymi końcówkami męskimi i żeńskimi.

Jednak mimo że te adaptacje sprzyjają inkluzywności, mogą jednocześnie sprawić, że zdania stają się nieco trudniejsze do odczytania lub wymówienia, zwłaszcza dla osób, które nie są zaznajomione z tymi formami. W niektórych przypadkach ciągłość wizualna tekstu może być zaburzona przez nietypowe symbole i zakończenia, co stanowi wyzwanie dla tradycyjnych wzorców czytania.

Stereotypy płciowe w języku często wynikają z używania terminów, wyrażeń lub struktur, które utrwalają przestarzałe role płciowe lub założenia. Wprowadzenie zmian w tym obszarze może mieć znaczący pozytywny wpływ na społeczne postrzeganie równości oraz na większą inkluzywność jednostek

Formy liczby mnogiej

Stosowanie liczby mnogiej stanowi prostą i neutralną płciowo alternatywę dla nacechowanych płciowo zaimków. To podejście jest preferowane, ponieważ sprzyja inkluzywności i pomaga unikać skomplikowanych struktur zdań.

Zamiast: „Każdy aktor powinien zapamiętać swoje kwestie.” (z użyciem zaimka w liczbie pojedynczej)
Alternatywa: „Wszyscy aktorzy powinni zapamiętać swoje kwestie.” (forma liczby mnogiej)

Zamiast: „Każdy kelner musi nosić swój uniform.”

Alternatywa: „Wszyscy kelnerzy muszą nosić swoje uniformy.”

Pomijanie zaimków

Często zdanie można przeformułować w taki sposób, aby uniknąć konieczności użycia nacechowanych płciowo zaimków. Jednak w zależności od kontekstu, to podejście może sprawiać, że wypowiedź będzie brzmiała bardziej bezosobowo, dlatego należy stosować je rozważnie.

Zamiast: „Pracownicy powinni złożyć swoje karty czasu pracy do piątku.”
Alternatywa: „Kartę czasu pracy należy złożyć do piątku w celu przetworzenia listy płac.”

*W wielu językach tradycyjnie stosuje się formę męską jako domyślną dla ogółu.

Używanie wielu form zaimków

Ta technika polega na świadomym uwzględnianiu zarówno form żeńskich, jak i męskich, aby uniknąć stosowania domyślnej formy męskiej jako uniwersalnej. Jednak należy ją stosować oszczędnie, ponieważ nadmierne powtarzanie może wpłynąć na czytelność tekstu. Jeśli zdecydujemy się na łączenie form zaimków, ważne jest, aby stosować jednolitą wersję w całym dokumencie (np. „jego/jej” zamiast „jego lub jej”).

Zamiast: „Każdy aktor powinien zapamiętać swoje kwestie.”
Alternatywa: „Każdy aktor i każda aktorka powinni zapamiętać swoje kwestie.”

Zamiast: „Każdy kelner musi nosić swój uniform.”
Alternatywa: „Każdy kelner i każda kelnerka muszą nosić swoje uniformy.”

Strona bierna

Użycie strony biernej to kolejna strategia pozwalająca uniknąć stosowania domyślnej formy męskiej. Należy jednak pamiętać, że storna bierna może sprawić, iż tekst będzie mniej dynamiczny. Niemniej jednak, w niektórych dokumentach taka forma może być bardziej odpowiednia.

Zamiast: ”Menedżer powinien upewnić się, że jego zespół złoży raport w terminie."

Alternatywa: ”Raport powinien zostać złożony w terminie."

*W wielu językach domyślnie używa się formy męskiej dla ogółu.

Przeformułowanie zdań może znacząco zmniejszyć uprzedzenia związane z płcią. Zamiast mówić „On jest silnym liderem”, bardziej inkluzywnym podejściem byłoby użycie zwrotu „Ta osoba wykazuje silne umiejętności przywódcze”. Taka forma nie tylko unika założeń dotyczących płci, ale także normalizuje użycie neutralnych płciowo określeń.

W opisach stanowisk pracy ważne jest unikanie nacechowanego męsko języka, który może zniechęcać kobiety oraz osoby niebinarne do aplikowania. Słowa takie jak „agresywny” czy „dominujący” mogą wzmacniać stereotypy dotyczące męskości, podczas gdy określenia takie jak „współpracujący” lub „inkluzywny” przemawiają do szerszego grona odbiorców.

Dostosowanie sposobu zwracania się do grup również może wspierać inkluzywność. Zamiast „panie i panowie”, lepiej powiedzieć „wszyscy” lub „szanowni goście”, aby nikt nie czuł się wykluczony.

Te językowe zmiany nie tylko poprawiają jakość komunikacji, ale także odzwierciedlają zaangażowanie w różnorodność i równość we wszystkich obszarach życia.

Źródło: Guidelines for the use of language as a driver of inclusivity, Council d’Europe, 2024, pg.8-9

Aktywiści językowi w mediach społecznościowych promują język inkluzywny, dążąc do zmiany norm językowych w celu unikania dyskryminacyjnych lub wykluczających sformułowań, takich jak te oparte na płci lub niepełnosprawności.

	Alice Orrú Niezależna i wielojęzyczna projektantka treści oraz UX writerka, która działa na rzecz języka inkluzywnego i dostępnego. Współautorka pierwszego włoskiego podręcznika dotyczącego inkluzywnego i dostępnego pisania „Scrivi e lascia vivere” („Pisz i pozwól innym żyć”). Prowadzi również profesjonalny newsletter „Ojalá”, który porusza kwestie inkluzywnej i dostępnej komunikacji w środowisku cyfrowym.
	Charlotte Marti Francuska tłumaczka i ekspertka ds. komunikacji, specjalizująca się w tworzeniu wolnej od uprzedzeń komunikacji w języku francuskim poprzez tłumaczenie z języka angielskiego i niemieckiego. Jest współzałożycielką (R)évolution Inclusive, kolektywu 12 niezależnych tłumaczy pracujących nad przekładem na francuski w sposób uwzględniający inkluzywność płciową.
	Ari Vélez Olivera (they/them) Redaktor_ka i korektor_ka specjalizujący_a się w tłumaczeniu z języka angielskiego na hiszpański, wykorzystując język niebinarny i inkluzywny.
	Mariana Dadalto Schettino Tłumaczka specjalizująca się w różnorodności i inkluzywności (D&I), stosująca język neutralny płciowo w lokalizacji gier wideo. W jednej z interesujących rozmów podkreśliła: „Stosowanie języka inkluzywnego pozwala na lepszą komunikację z kobietami grającymi w gry oraz tworzenie wysokiej jakości produktów lokalizacyjnych, które aktywnie zapobiegają wykluczaniu jakiejkolwiek grupy odbiorców.”

Poprzez kampanie, hashtagi i materiały edukacyjne aktywiści językowi zwracają uwagę na kwestie związane z płcią, rasą i tożsamością, inicjując dyskusje, które niegdyś były uznawane za tabu.

W tym kontekście inicjatywy Unii Europejskiej (UE) dodatkowo wzmacniają te wysiłki. Kampanie takie jak „No Hate Speech Movement” i „Strategia UE na rzecz równości płci” promują szanujący język oraz przeciwdziałają dyskryminacji w państwach członkowskich. Te kampanie podkreślają znaczenie stosowania języka inkluzywnego w celu budowania wzajemnego zrozumienia i akceptacji w różnorodnych społecznościach. Zapewniają także zasoby i wytyczne dla osób indywidualnych oraz organizacji, pomagając im wdrażać język szanujący tożsamość płciową i różnice kulturowe.

Komisja Europejska uruchomiła kampanię mającą na celu przeciwdziałanie stereotypom płciowym 8 marca 2023 roku. Kampania #EndGenderStereotypes, realizowana przez cały rok 2023, poruszała problem stereotypów płciowych wpływających zarówno na kobiety, jak i mężczyzn w różnych aspektach życia, w tym w wyborach zawodowych, podziale obowiązków opiekuńczych oraz podejmowaniu decyzji.